Από σύμβολο της λαγνείας μέχρι τον Μπαγκς Μπάνι, το κουνέλι έχει αποκτήσει διαφορετικές σημασίες στην παγκόσμια λαογραφία και στον καλλιτεχνικό συμβολισμό.

Πώς όμως έγινε ένα από τα σύμβολα του Πάσχα; Ο Matthew Wilson το ανακαλύπτει μέσα από το άρθρο του για το BBC.

Το Πάσχα εορτάζεται η ανάσταση του Χριστού μετά τη σταύρωσή του τη Μεγάλη Παρασκευή. Και όμως, παντού το βλέπουμε να συμβολίζεται από ένα κουνέλι που μοιράζει αυγά. Από πού ακριβώς προήλθε η παράδοση του πασχαλινού κουνελιού;

Η απάντηση δεν είναι τόσο εύκολη όσο φαίνεται... Το κυνήγι θα μας οδηγήσει σε μερικές λαγότρυπες, όπως η Αλίκη στο ταξίδι της στη Χώρα των Θαυμάτων.

Τρία θέματα λαγού διατρέχουν την παγκόσμια μυθολογία και θρησκεία: η θεωρούμενη ιερότητα των λαγών, η μυστικιστική σύνδεσή τους με το φεγγάρι και η σύνδεσή τους με τη γονιμότητα. Το κυνηγητό θα ενσωματώσει τόσο κουνέλια όσο και λαγούς. Αλλωστε, όταν εξετάζουμε τη λαογραφία και την ιστορία της τέχνης, είναι μερικές φορές δύσκολο να διακρίνουμε μεταξύ των δύο. Ανήκουν και τα δύο στην ταξινομική τάξη Lagomorpha και στην οικογένεια Leporidae και συχνά αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο στις θρησκείες, στους μύθους και στην οπτική κουλτούρα.

Τα κουνέλια συνδέονται με το Πάσχα επειδή έχουν συχνά θεωρηθεί ιερά; Οι λαγοί λατρεύονταν στην κέλτικη μυθολογία και απεικονίζονται ως πονηροί επιτήδειοι στους μύθους των ινδιάνικων φυλών της Αμερικής, συμπεριλαμβανομένων των Michabo και Manabush.

Παρόμοιες ιστορίες συναντώνται στους μύθους της Κεντρικής Αφρικής και στη σχετική φιγούρα του Br'er Rabbit, του απόλυτου ήρωα της πονηριάς. Είναι αδύνατο να μη δει κανείς κουνέλια κινουμένων σχεδίων -συμπεριλαμβανομένου του Bugs Bunny- να ακολουθούν αυτή την αρχαία παράδοση της πανουργίας του ζώου.

Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι μάγισσες μπορούν να μεταμορφωθούν σε κουνέλια και λαγούς και σε πολλούς πολιτισμούς θεωρούνται προάγγελοι καλής και κακής τύχης. Οι λαγοί είναι γρήγοροι και ευκίνητοι δρομείς, γεγονός που μπορεί να εξηγεί τη γενική αντίληψη για αυτούς είτε ως πανούργους, είτε ως μυστηριώδεις και σκοτεινούς.

Το φαινόμενο των «τριών λαγών»
Η άποψη αυτή υποστηρίζεται από το συναρπαστικό διεθνικό φαινόμενο του συμβόλου των «τριών λαγών». Απεικονίζει τρεις λαγούς να τρέχουν σε έναν ατελείωτο κύκλο, με τα αυτιά τους να ακουμπούν και να σχηματίζουν ένα τρίγωνο. Μπορείτε να το βρείτε να χρησιμοποιείται σε πολλές μεσαιωνικές εκκλησίες στο Ηνωμένο Βασίλειο -στο South Tawton (Devon), στο Long Melford (Suffolk), στο Cotehele (Cornwall), στον καθεδρικό ναό του Αγίου Δαβίδ στο Pembrokeshire και στον καθεδρικό ναό του Chester. Για πολύ καιρό θεωρούνταν μια ντόπια εικόνα για τους Βρετανούς μελετητές, αλλά στη συνέχεια ανακαλύφθηκε σε όλη την Ευρώπη, σε καθεδρικούς ναούς και συναγωγές στη Γερμανία, σε γαλλικές ενοριακές εκκλησίες, αλλά και σε αντικείμενα που δημιουργήθηκαν στη Συρία, την Αίγυπτο και την κοιλάδα Swat στο Πακιστάν και χρονολογούνται από τον 9ο αιώνα μ.Χ.

Το παλαιότερο παράδειγμα βρίσκεται στα σπήλαια Dunhuang στην Κίνα, έναν βουδιστικό ιερό χώρο που δημιουργήθηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ.

Η γοητεία του συμβόλου των «τριών λαγών» έγκειται εν μέρει στην κεντρική οπτική ψευδαίσθηση -μεμονωμένα κάθε λαγός έχει δύο αυτιά, αλλά φαίνεται σαν να είναι τρία συνολικά. Ο λόγος για τον οποίο διαδόθηκε τόσο ευρέως είναι πιθανόν να οφείλεται στο διεθνές εμπόριο κατά την πρώτη χιλιετία μ.Χ. Μαζί με πολλά άλλα διαδεδομένα καλλιτεχνικά σύμβολα, πιθανότατα εμφανιζόταν σε αντικείμενα που αγοράζονταν, πωλούνταν και εξάγονταν κατά μήκος των δρόμων του μεταξιού που συνέδεαν την Ευρώπη με την Ασία.

Πιστεύεται ότι το σύμβολο υποδηλώνει ευημερία και αναγέννηση μέσω της κυκλικής σύνθεσης και των επικαλυπτόμενων μορφών του. Τα θέματα της ανανέωσης και της αναγέννησης φαίνεται να συνδέονται με το μήνυμα του Πάσχα. Θα μπορούσε το πασχαλινό λαγουδάκι να προέρχεται από αυτό το αρχαίο βουδιστικό σύμβολο;

Το σύμβολο των «τριών λαγών» πιστεύεται ότι προήλθε από μια ιστορία στα Jatakas (ιστορίες που αφορούν τη ζωή του Βούδα) για τον «λαγό της ανιδιοτέλειας».

Στην ιστορία αυτή, ο λαγός είναι μια προηγούμενη ενσάρκωση του ιστορικού Βούδα, του Σιντάρτα Γκαουτάμα. Είναι τόσο γενναιόδωρος και αφοσιωμένος που, όταν συναντά έναν πεινασμένο ιερέα, με αυτοθυσία σκαρφαλώνει μέσα σε μια φωτιά για να του προσφέρει ένα γεύμα. Ως ανταμοιβή για την αρετή του, η εικόνα του λαγού συνδέθηκε με το φεγγάρι.

Αυτή η ιστορία, και γενικά οι σεληνιακές συσχετίσεις των λαγών, προέρχονται πιθανώς από πολύ αρχαιότερες θρησκείες στην Ινδία. Το φεγγάρι έχει όντως ένα σημάδι στην επιφάνειά του που μοιάζει (με λίγη φαντασία) με λαγό.

Οι λαγοί που κατοικούν στο φεγγάρι και κοιτάζουν το φεγγάρι είναι πολυάριθμοι στους εικαστικούς πολιτισμούς της Κίνας, της Ιαπωνίας και της Κορέας. Οι ταοϊστικές παραδόσεις στην Κίνα αφηγούνται μια ιστορία για έναν λαγό που κατοικεί στο φεγγάρι και συγκεντρώνει τα συστατικά του ελιξίριου της ζωής.

Οι αυτόχθονες πολιτισμοί της Βόρειας και Κεντρικής Αμερικής έχουν πολύ παρόμοιους μύθους που συνδέουν λαγούς και κουνέλια με το φεγγάρι, πιθανώς επειδή εντόπισαν επίσης λαγόμορφα σημάδια στη σεληνιακή επιφάνεια.

Φαίνεται ότι ο λαγός είναι ένα τιμημένο πλάσμα, συνώνυμο των ουράνιων δυνάμεων και της αναζωογόνησης όχι μόνο για τους χριστιανούς το Πάσχα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο.

Λαγοί και γονιμότητα
Αν και οι συμβολισμοί και οι μύθοι των ζώων από την Ανατολή έχουν εισέλθει στην ευρωπαϊκή εικονογραφία, οι ρίζες του πασχαλινού λαγού μπορεί να βρίσκονται πιο κοντά στην πατρίδα. Τα περισσότερα χριστιανικά σύμβολα προέρχονται από βιβλικές πηγές, αν και ορισμένα επιβίωσαν από τους πολιτισμούς της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης.

Η Βίβλος προσφέρει ανάμεικτες στάσεις απέναντι στα κουνέλια. Στα βιβλία του Δευτερονομίου και του Λευιτικού, αναφέρονται ως ακάθαρτα ζώα. Ωστόσο, στους Ψαλμούς και στις Παροιμίες περιγράφονται ως έχοντα κάποια νοημοσύνη, αν και τελικά καταδικάζονται ως αδύναμα.

Αυτό που γοήτευε περισσότερο τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς σχετικά με τους χνουδωτούς φίλους μας ήταν η γονιμότητά τους.

Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), για παράδειγμα, σημείωνε πως τα κουνέλια μπορούσαν να αναπαράγονται με απίστευτη ταχύτητα. Ένας άλλος επιδραστικός συγγραφέας, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 μ.Χ.), πίστευε λανθασμένα ότι η ιλιγγιώδης αναπαραγωγή τους οφειλόταν στο γεγονός ότι οι λαγοί ήταν ερμαφρόδιτοι και ότι η γέννα μοιραζόταν τόσο στα αρσενικά όσο και στα θηλυκά. Θα μπορούσε το Πασχαλινό Λαγουδάκι να συνδέεται με αυτή την κλασική ιδέα της γονιμότητας, που χρησιμοποιείται για να εκφράσει την αναζωογόνηση και τη γονιμότητα της άνοιξης;

Τέτοιες εκπληκτικές ικανότητες στη βιολογική αναπαραγωγή είχαν σίγουρα αντίκτυπο στον ευρωπαϊκό συμβολισμό.

Στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή τέχνη, τα κουνέλια απεικονίζονταν συχνά μαζί με την Αφροδίτη, την αρχαία θεά του έρωτα και της σεξουαλικότητας. Η λαγνεία είναι ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, και όταν οι καλλιτέχνες την απεικόνιζαν με αλληγορική μορφή («Luxuria»), μερικές φορές έπαιρνε τη μορφή μιας γυναίκας με ένα κουνέλι.

Ο Ρωμαίος συγγραφέας Κλαύδιος Αιλιανός (175-235 μ.Χ.) εξέφρασε την άποψη ότι οι λαγοί ήταν ικανοί για υπεργονιμοποίηση -την ικανότητα να κυοφορούν ένα έμβρυο ενώ είναι ήδη έγκυος. Για μεγάλο χρονικό διάστημα αυτό χλευάστηκε, αλλά η πρόσφατη επιστήμη απέδειξε ότι οι λαγοί είναι πράγματι ικανοί για ένα τέτοιο κατόρθωμα.

Ο Αιλιανός και άλλοι παρατηρητές αυτού του φαινομένου πίστευαν ότι οι λαγοί και τα κουνέλια μπορούσαν να γεννήσουν χωρίς να ζευγαρώσουν. Έτσι, περιέργως, στη Μεσαιωνική και Αναγεννησιακή περίοδο οι λαγοί μπορούσαν να είναι είτε σύμβολα αγνότητας είτε απεριόριστης σεξουαλικότητας, ανάλογα με το πλαίσιο.

Αυτό γίνεται αντιληπτό όταν συγκρίνουμε τη γαλήνια και φωτεινή «Παναγία του Λαγού» (1520-30), του Τιτσιάνο, με τη μαγευτική «Αλληγορία της Λουξούριας» (1426), του Πιζανέλο. Στον πίνακα του Τιτσιάνο, το αγνό, λευκό κουνέλι είναι σύμβολο της αγαμίας της Μαρίας. Στο σχέδιο του Πιζανέλο, το κουνέλι συμβολίζει την ακολασία.

Στην Παναγία του Κουνελιού (1520-30) του Τιτσιάνο, ένα λαγουδάκι συμβολίζει την αγνότητα / Φωτογραφία: Getty Images
Αυτά τα βιολογικά χαρακτηριστικά των κουνελιών και των λαγών προκάλεσαν επίσης τη συσχέτιση με τη γονιμότητα σε κατά τα άλλα ασύνδετους πολιτισμούς.

Στη μυθολογία των Αζτέκων υπήρχε η πίστη στο Centzon Tōtōchtin -μια ομάδα 400 θεϊκών λαγών που λέγεται ότι έκαναν μεθυσμένα πάρτι για να γιορτάσουν την αφθονία.

Ακόμη και εντός της Ευρώπης, διαφορετικές κοινωνίες χρησιμοποιούσαν τα κουνέλια ως σύμβολο της γονιμότητας και τα συνέδεαν με θεότητες της αναπαραγωγής.

Σύμφωνα με τα γραπτά του Venerable Bede (673-735 μ.Χ.), μια αγγλοσαξονική θεότητα με το όνομα Ēostre συνοδευόταν από ένα κουνέλι επειδή αντιπροσώπευε την αναζωογόνηση και τη γονιμότητα της άνοιξης. Οι εορτασμοί της γίνονταν τον Απρίλιο, και πιστεύεται συνήθως ότι μέσω της Ēostre αποκτήσαμε το όνομα του Πάσχα (Easter) καθώς και τον σύντροφό της, το κουνέλι. Αν αυτό είναι σωστό, σημαίνει ότι πολύ καιρό πριν, η χριστιανική εικονογραφία οικειοποιήθηκε και υιοθέτησε σύμβολα από παλαιότερες, παγανιστικές θρησκείες, αναμειγνύοντάς τα με τα δικά της.

Κλείνει έτσι η υπόθεση για την προέλευση του πασχαλινού λαγού; Το πρόβλημα με την προσπάθεια να δοθεί κάποια οριστική απάντηση είναι η έλλειψη αποδείξεων. Εκτός από τον Bede, δεν υπάρχει σαφής σύνδεση μεταξύ του Ēostre και του Πάσχα, και ο Bede δεν μπορεί να θεωρηθεί άμεση πηγή για την αγγλοσαξονική θρησκεία, επειδή έγραφε από χριστιανική σκοπιά. Αν και μπορεί να φαίνεται πολύ πιθανή, η σύνδεση δεν μπορεί ποτέ να αποδειχθεί με βεβαιότητα.

Μάλλον, όπως στην Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, ο λευκός λαγός δεν μπορεί ποτέ να γίνει πλήρως αντιληπτός. Μέσα στην ιστορία, τα κουνέλια και οι λαγοί θεωρούνταν ιερά και η επιτομή της πονηριάς. Έχουν συνδεθεί με την αινιγματική αγνότητα του φεγγαριού, αλλά και με υπερθετικές δυνάμεις γονιμότητας.

Εν τέλει, φαίνεται ότι όσο περισσότερο κυνηγάμε την προέλευση του πασχαλινού λαγού τόσο περισσότερο εξαφανίζεται στα σκοτεινά καταφύγια, προκαλώντας την απελπισία μας για μια λογική απάντηση σε ένα εκπληκτικά περίπλοκο παζλ.

iefimerida.gr