Στην «αγκαλιά» των σούπερ μάρκετ επέστρεψε το 2017 σημαντικός αριθμός των καταναλωτών που την περίοδο 2014-2016 είχε στραφεί προς τα εξειδικευμένα καταστήματα τροφίμων (π.χ. κρεοπωλεία, ιχθυοπωλεία, οπωροπωλεία, κ.ο.κ.), στροφή που αποδείχθηκε συγκυριακή και είχε ως βασική αιτία την υπολειτουργία έως και κατάρρευση των δικτύων των αλυσίδων «Μαρινόπουλος» και «Βερόπουλος».
Η αναδιοργάνωση και η επαναλειτουργία των καταστημάτων των παραπάνω αλυσίδων υπό τα σήματα «Σκλαβενίτης» και «My Market» αντιστοίχως, οι πιο ανταγωνιστικές τιμές που έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν τα σούπερ μάρκετ έναντι των μεμονωμένων καταστημάτων τροφίμων και η στρατηγική τους επιλογή να δώσουν έμφαση στα νωπά και επί ζυγίω προϊόντα φέρνουν σε ολοένα και πιο δυσχερή θέση τις μικρές παραδοσιακές επιχειρήσεις τροφίμων στις γειτονιές.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της καταγραφής στον κλάδο των τροφίμων που διενεργεί κάθε χρόνο η εταιρεία ερευνών αγοράς IRI και παρουσιάζει σήμερα η «Κ», το 2017 ο αριθμός των ειδικών καταστημάτων τροφίμων διαμορφώθηκε πανελλαδικά (σ.σ. η IRI καταγράφει το δίκτυο σε Αττική, Θεσσαλονίκη, Βόρεια Ελλάδα, Κεντρική Ελλάδα, Πελοπόννησο και Κρήτη) σε 4.413 έναντι 4.583 το 2016 και 4.723 το 2015.
Το 2017, δηλαδή, καταγράφηκε μείωση σε σύγκριση με το 2016 κατά 3,7%. Βεβαίως, η επικράτηση των σούπερ μάρκετ έναντι των ειδικών καταστημάτων τροφίμων έχει ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, αποδεικνύοντας ότι η τριετία 2014-2016 ήταν ένα πρόσκαιρο διάλειμμα. Ετσι, το 2010 τα ειδικά καταστήματα ανέρχονταν πανελλαδικά σε 6.394, ήταν δηλαδή περισσότερα κατά 1.981 σε σύγκριση με το 2017. Αποτελεί δε την κατηγορία καταστημάτων τροφίμων με τη μεγαλύτερη ουσιαστικά μείωση σημείων πώλησης την περίοδο 2010-2017, κατά 30,98%.
Η μείωση κατά περίπου 57% των εκπτωτικών καταστημάτων που εμφανίζεται στα στοιχεία οφείλεται στην αποχώρηση το 2010 της αλυσίδας Aldi από την ελληνική αγορά, καθώς και της απορρόφησης την ίδια χρονιά της Dia Hellas από τον κραταιό τότε όμιλο Carrefour - Μαρινόπουλος και την απαλοιφή της επωνυμίας Dia.
Σημαντικές, βεβαίως, είναι και οι απώλειες που καταγράφουν στον τζίρο τους τα μικρά καταστήματα τροφίμων. Ετσι, ενώ, για παράδειγμα, το 2012 κατέγραψαν συνολικό κύκλο εργασιών 149 εκατ. ευρώ σε μια ούτως ή άλλως μεγαλύτερη «πίτα» (9,93 δισ. ευρώ συνολικός τζίρος στον κλάδο του λιανεμπορίου τροφίμων τη χρονιά εκείνη), το 2017 ο τζίρος τους ήταν 131 εκατ. ευρώ (σε σύνολο τζίρου 8,807 δισ. ευρώ). Τα ειδικά καταστήματα τροφίμων αποτελούν μία από τις «δεξαμενές» τζίρου στις οποίες στοχεύουν οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ, σε μια προσπάθεια να αυξήσουν έσοδα και κέρδη σε μια ούτως ή άλλως συρρικνωμένη και με βραδεία ανάκαμψη αγορά.
Το Ινστιτούτο Ερευνας Λιανεμπορίου και Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ), που αποτελεί τον επιστημονικό βραχίονα του κλάδου των σούπερ μάρκετ, εκτιμά ότι συνολικά τα εξειδικευμένα καταστήματα τροφίμων, τα καταστήματα εστίασης, καθώς και τα καταστήματα πώλησης καπνικών προϊόντων και Τύπου συνιστούν «δεξαμενή» 12,7 δισ. ευρώ.
Οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ έχουν αρχίσει εδώ και καιρό να… βουτάνε σε αυτή τη «δεξαμενή», με τα είδη μαναβικής και κρεοπωλείου να αποτελούν μέχρι στιγμής τις δύο κατηγορίες στις οποίες έχουν διεισδύσει περισσότερο.
Επεκτείνονται σε κάθε γειτονιά με μικρά καταστήματα και φρέσκα προϊόντα
Η ενδυνάμωση των οργανωμένων αλυσίδων μέσα κυρίως από τη διαρκή συγκέντρωση της αγοράς σε λίγους άσκησε ισχυρές πιέσεις και σε τρεις ακόμη κατηγορίες καταστημάτων: τα καταστήματα ψιλικών, τα καταστήματα γειτονιάς ή ευκολίας (convenience stores) και τα περίπτερα.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της IRI, ο αριθμός των καταστημάτων ψιλικών υποχώρησε το 2017 σε 5.089 από 5.330 το 2016, ενώ το 2012 ο αριθμός τους ήταν πολύ υψηλότερος, καθώς σε όλη την Ελλάδα είχαν καταγραφεί 6.395 σημεία πώλησης αυτής της κατηγορίας. Αυτή η μείωση κατά 4,52% μέσα σε ένα χρόνο και κατά 20,42% μέσα σε μία πενταετία έχει ως βασική αιτία τη διείσδυση των αλυσίδων στις γειτονιές μέσω μικρότερου μεγέθους καταστημάτων, ενώ καθοριστικός ήταν ο ρόλος της μεγαλύτερης ευελιξίας στο ωράριο λειτουργίας τους. Υπάρχει για παράδειγμα η αλυσίδα OK! Anytime Markets, με τα καταστήματά της να λειτουργούν μέχρι τις 11 το βράδυ και τις Κυριακές, ενώ η «ΑΒ Βασιλόπουλος» ανέπτυξε αρχικά με εταιρικά καταστήματα και στη συνέχεια μέσω δικαιόχρησης (franchising) τα μικρά σημεία πώλησης με το σήμα ΑΒ Shop & Go. Σήμερα λειτουργούν 58 τέτοια καταστήματα σε όλη την Ελλάδα, κάποια εντός πρατηρίων καυσίμων, και στόχος είναι ο αριθμός τους τουλάχιστον να διπλασιασθεί, καθώς η εταιρεία εκτιμά ότι η αγορά της λεγόμενης μικρής λιανικής φθάνει σε αξία, μόνο στην Αττική, τα 500 εκατ. ευρώ. Τα καταστήματα αυτά δεν λειτουργούν για την ώρα με διευρυμένο ωράριο.
Κερδοφόρο μοντέλο καταστήματος γειτονιάς αναζητεί και η Metro AEBE. H εταιρεία λειτουργεί εδώ και λίγο καιρό πιλοτικά ένα τέτοιο κατάστημα στην περιοχή των Ιλισίων, ενώ ετοιμάζεται ένα ακόμη στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για καταστήματα έως 300 τ.μ., τα οποία είναι αυτόματης εξυπηρέτησης (self service) πλην των προϊόντων μαναβικής. Τις δύο τάσεις που «κυνηγούν» οι μεγάλες αλυσίδες, δηλαδή τη δραστηριοποίηση στα λεγόμενα φρέσκα προϊόντα και στη λειτουργία καταστημάτων γειτονιάς, θα επιδιώξει να συνδυάσει ο όμιλος «Ελληνικές Υπεραγορές Σκλαβενίτης» (ΕΥΣ) μέσα από την ανακαίνιση των μικρών καταστημάτων του δικτύου που κληρονόμησε από τη «Μαρινόπουλος». Ειδικότερα, από τα 113 καταστήματα του δικτύου της πρώην «Μαρινόπουλος» που μένουν ακόμη να ανακαινιστούν, τα περισσότερα είναι μικρά καταστήματα γειτονιάς που λειτουργούσαν κυρίως ως Carrefour Εxpress και παλαιότερα ως Dia. Στα καταστήματα αυτά θα υπάρχει μεγάλος αριθμός «φρέσκων», νωπών προϊόντων, κατά το πρότυπο των καταστημάτων Fresh Market που λειτουργεί εδώ και αρκετά χρόνια η «Σκλαβενίτης» σε διάφορες περιοχές της Αττικής (όπως, για παράδειγμα, στην Κηφισιά, στο Γαλάτσι, στη Λαμπρινή, στον Πειραιά). Τα καταστήματα αυτά θα είναι εταιρικά και δεν θα λειτουργούν με διευρυμένο ωράριο.
Βεβαίως, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι, πέρα από την επέκταση των αλυσίδων σούπερ μάρκετ, αιτία για τα πολλά λουκέτα στα καταστήματα ψιλικών ήταν και το γεγονός ότι αρκετά από αυτά ιδρύθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους ως λύση ανάγκης και όχι επειδή διέβλεψαν κάποια επιχειρηματική ευκαιρία.
Ακολουθούν στρατηγική ενίσχυσης σε περιοχές όπου δεν έχουν ισχυρή παρουσία
Για πρώτη φορά από το 2014 καταγράφηκε το 2017 αύξηση του αριθμού των καταστημάτων σούπερ μάρκετ και υπέρ μάρκετ κατά 3,63%, στα 2.422 σημεία πώλησης από 2.337 το 2016. Η αύξηση αυτή οφείλεται κατά κύριο λόγο στην επαναλειτουργία σημαντικού τμήματος του δικτύου της πρώην «Μαρινόπουλος» από την ΕΥΣ, κάτι που αναμένεται να φανεί ακόμη περισσότερο στα στοιχεία του 2018, αλλά και στην ίδρυση νέων καταστημάτων από τις άλλες αλυσίδες, κυρίως από την ΑΒ, τη My Market αλλά και την ΑΝΕΔΗΚ Κρητικός.
Ετσι, το 2017 ο αριθμός των μεγάλων καταστημάτων (1.000 έως 2.499 τ.μ.) αυξήθηκε σε 483 από 475 το 2016, ο αριθμός των μεσαίων καταστημάτων (400 έως 999 τ.μ.) αυξήθηκε σε 949 από 901 το 2016, ενώ ο αριθμός των μικρών καταστημάτων (έως 400 τ.μ.) αυξήθηκε σε 934 από 905 το 2016, στοιχείο στο οποίο αποτυπώνεται και η τάση που προαναφέρθηκε για διείσδυση των μεγάλων αλυσίδων στην αγορά της μικρής λιανικής. Η αγορά, βεβαίως, εξακολουθεί να βρίσκεται σε μία φάση εξορθολογισμού των δικτύων και πλέον η οργανική ανάπτυξη επιχειρείται με προσεχτικά βήματα. Οι χωρίς μέτρο εξαγορές και προσθήκες καταστημάτων εν μέσω κρίσης, κινήσεις στις οποίες είχε προχωρήσει η «Μαρινόπουλος» λίγο πριν από την κατάρρευσή της, έχουν γίνει μάθημα για τους υπόλοιπους παίκτες της αγοράς.
Αυτό που φανερώνουν τα στοιχεία είναι ότι οι αλυσίδες επικεντρώνονται στην ίδρυση καταστημάτων στις περιοχές εκείνες που δεν έχουν ισχυρή παρουσία. Ετσι, το 2017 είδαμε να αυξάνεται ο αριθμός των σούπερ μάρκετ κυρίως στη Βόρεια (εξαιρουμένης της Θεσσαλονίκης) και Κεντρική Ελλάδα, καθώς και στην Πελοπόννησο με την τελευταία να προσελκύει τους λιανεμπόρους, λόγω της αυξημένης τουριστικής κίνησης που τη χαρακτηρίζει.
Αυξάνονται
Ετσι, το 2017 τα καταστήματα σούπερ μάρκετ έφτασαν, σύμφωνα με την καταγραφή της IRΙ, τα 347 στη Βόρεια Ελλάδα από 273 το 2016, τα 411 στην Κεντρική Ελλάδα από 401 το 2016, ενώ στην Πελοπόννησο ενισχύθηκαν κατά 5, φτάνοντας τα 290 από 285 το 2016. Η διεύρυνση, άλλωστε, της παρουσίας στη Βόρεια Ελλάδα της «Σκλαβενίτης», της «ΑΒ Βασιλόπουλος» αλλά και της ΜΕΤRO (με τα καταστήματα My Market) διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση τελικά φέτος της «Μασούτης» να εισέλθει στην αγορά της Αττικής. Η βορειοελλαδίτικη αλυσίδα εξακολουθεί μεν να κρατά τα ηνία στην αγορά της Βόρειας Ελλάδας, όμως πλέον δέχεται έντονο ανταγωνισμό από τους υπόλοιπους μεγάλους «παίκτες» του κλάδου.
Πέρα από την αύξηση των σημείων πώλησης, τα στοιχεία δείχνουν και επιστροφή μέρους του τζίρου στις αλυσίδες από τον τζίρο που «χάθηκε» το 2016 προς τα μικρότερα, κυρίως εξειδικευμένα καταστήματα τροφίμων. Το 2017 ο τζίρος των σούπερ μάρκετ/υπέρ μάρκετ ήταν 6,875 δισ. (σ.σ. σύμφωνα πάντα με το δείγμα της αγοράς που μετρά η IRI και όχι με βάση το σύνολο των ισολογισμών των εταιρειών), κατά 148 εκατ. ενισχυμένος σε σύγκριση με το 2016 με τους κυρίως κερδισμένους να είναι η ΕΥΣ (Σκλαβενίτης) και η METRO, οι δύο εταιρείες οι οποίες προχώρησαν στις δύο καθοριστικής σημασίας κινήσεις επέκτασης το 2016 με την απόκτηση αντιστοίχως της «Μαρινόπουλος» και της «Βερόπουλος». Ο τζίρος της ΕΥΣ σε ενοποιημένο επίπεδο ανήλθε σε 2,52 δισ. το 2017 από 1,87 δισ. το 2016, ξεπερνώντας για πρώτη φορά το «φράγμα» των 2 δισ. Ο τζίρος της METRO αυξήθηκε το 2017 σε 1,17 δισ. από 1,10 δισ. το 2016. Από την άλλη, το 2017 η ΑΒ είχε απώλειες τζίρου και κερδών.
Από τζίρο 2,17 δισ. και κέρδη 70 εκατ. το 2016, το 2017 ο κύκλος εργασιών της υποχώρησε κατά 3,43%, σε 2,10 δισ., και τα κέρδη μειώθηκαν κατά 17,8%, φτάνοντας τα 57,5 εκατ. Υποχώρηση σημείωσαν το 2017 και οι πωλήσεις της «Μασούτης», στα 761.589 ευρώ από 800.583 ευρώ το 2016. Περιορισμένες, τέλος, εκτιμάται ότι ήταν οι απώλειες της Lidl Hellas (η εταιρεία δεν δημοσιεύει ισολογισμό).
Ωθηση από τουρισμό
Αύξηση καταγράφηκε το 2017 στον αριθμό των καταστημάτων Cash & Carry. Ο αριθμός τους ανήλθε σε 121 από 111 το 2016 και ο τζίρος τους σε 1,223 δισ. ευρώ. Η ανάπτυξη των καταστημάτων Cash & Carry αποδίδεται κυρίως στην ενίσχυση του τουριστικού κλάδου, συμπεριλαμβανομένης της δραστηριότητας στη μαζική εστίαση.
Χωρίς απώλειες
«Αλώβητα» παραμένουν τα φαρμακεία από τις «επεκτατικές» τάσεις των αλυσίδων σούπερ μάρκετ. Η καθυστέρηση στη νομοθεσία σχετικά με τη δυνατότητα πώλησης από τα σούπερ μάρκετ μη συνταγογραφούμενων φαρμάκων και συμπληρωμάτων διατροφής συνέβαλε στο να μη μειωθεί ο αριθμός των φαρμακείων, αλλά αντιθέτως να αυξηθεί.
Οι μικρότεροι...
Κάτω από το όριο των 5.000 υποχώρησε ο αριθμός των περιπτέρων στην επικράτεια το 2017. Σύμφωνα με τα στοιχεία της IRI το 2017 λειτουργούσαν 4.893 περίπτερα έναντι 5.083 το 2016. Υπενθυμίζεται ότι σε αρκετές αλυσίδες σούπερ μάρκετ πωλούνται, αν και αποτελούν διακριτό τμήμα εντός των καταστημάτων, Τύπος και προϊόντα καπνού.

ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΑΝΙΦΑΒΑ (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ)