«Προϊστορικοί οικισμοί και αρχαίες πόλεις της δυτικής Θεσσαλίας σε υδάτινες συνάφειες» ήταν το θέμα της εισήγησης που παρουσίασε στο πρόσφατο 8ο Εθνολογικό Συνέδριο – Αντάμωμα Θεσσαλών Καραγκούνηδων ο Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, αρχαιολόγος, επί τιμή έφορος Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ.

Ο ίδιος μιλώντας στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων τονίζει πως η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι πλήρης από αναφορές και περιστατικά που έχουν σχέση με το υδάτινο στοιχείο. Κατ’ αυτήν, αναφέρονται τρεις μεγάλοι κατακλυσμοί: Ο κατακλυσμός του Ωγύγου, ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, και ο κατακλυσμός του Δαρδάνου.

Η ενδιαφέρουσα γεωφυσική διαμόρφωση της δυτικής Θεσσαλίας, τονίζει επίσης, ορίζεται από τον ορεινό όγκο της Πίνδου, των Αγράφων και τον Αχελώο ποταμό στα δυτικά. Τη θεσσαλική πεδιάδα κάλυπταν τα νερά μιας μεγάλης λίμνης, μέχρις ότου ένας σεισμός προκάλεσε το ρήγμα των Τεμπών και τα νερά βρήκαν διέξοδο στη θάλασσα.

Η δημιουργία της θεσσαλικής πεδιάδας συνδέεται με τον αρχαίο θεό Ποσειδώνα, καθώς πιστευόταν πως η λίμνη που καταλάμβανε την πεδινή περιοχή μετατράπηκε σε εύφορο πεδινό τόπο ύστερα από παρέμβασή του. Για τον λόγο αυτό, ο Ποσειδώνας κατείχε ιδιαίτερη θέση στη λατρεία των αρχαίων Θεσσαλών. Τιμή και λατρεία απέδιδαν επίσης, οι κάτοικοι της περιοχής και σε κατώτερες ή δευτερεύουσες θεότητες, ήρωες, διάφορες Νύμφες, κ. ά. των νερών και του δάσους, όπως τον Ασκληπιό, τον Ηρακλή, τον Αίατο, τον Αχιλλέα, τις Δρυάδες, τις Αμαδρυάδες.

Οι μύθοι του νερού και ο σχηματισμός της Θεσσαλίας

Αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς, συνεχίζει ο κ. Χατζηαγγελάκης, που ασχολήθηκαν με τη Θεσσαλία και τους μύθους της ερμήνευσαν τον σχηματισμό της (Ηρόδοτος Ζ΄ 129, Στράβων ΙΧ΄, 5.2). Την πεδιάδα στη δυτική Θεσσαλία διασχίζουν ο Πηνειός με τους παραποτάμους του, τον Ληθαίο, τον Πάμισο, τον Κουράλιο, τον Ονόχωνο και τον Απιδανό. Οι δυο τελευταίοι μαζί με τον Ενιπέα, συγκλίνουν στον μεγάλο ποταμό στο χαμηλότερο επίπεδο στην περιοχή της Μεταμόρφωσης, του Βλοχού και του Πέτρινου, εκεί ακριβώς όπου πλημμύρισε για μία ακόμη φορά ο τόπος και έπνιξε ζωές, ελπίδες και όνειρα.

Οι ποταμοί αυτοί καθώς και άλλα δευτερεύοντα ποτάμια και ρέματα, όπως ο Ίτουλης, ο Λείψιμος, ο Καλέντζης, ό Μέγας, η Νέδα στον Πύργο Ιθώμης, κ.α., σε συνάρτηση με τις διαβάσεις και τα περάσματα στην περιοχή είχαν μεγάλη σημασία για τη δημιουργία οικισμών στους προϊστορικούς χρόνους – τις γνωστές μαγούλες – και την ίδρυση των αρχαίων πόλεων, για την επικοινωνία και τις ανταλλαγές από τα πανάρχαια χρόνια, καθώς πολλοί προϊστορικοί οικισμοί, αρκετές πόλεις, ναοί και ιερά ιδρύθηκαν σε τέτοιες θέσεις, που επέτρεπαν τις μετακινήσεις ανθρώπων, προϊόντων, ιδεών.

Ο Πηνειός ποταμός

Αρκετές μαγούλες της Νεολιθικής εποχής και της εποχής του Χαλκού αναπτύχθηκαν κοντά στις όχθες ποταμιών, τονίζει ο ίδιος, όπως ενδεικτικά αναφέρουμε η «Πλατιά Μαγούλα» Ζάρκου στη βόρεια όχθη του Πηνειού ποταμού, η μαγούλα «Ζευγαρολίβαδο» στον Συκεώνα κοντά στον Ενιπέα, η μαγούλα «Μπαλιάκου» στο Ζαίμι, η «Τζάνη Μαγούλα» στην περιοχή Σοφάδων και τόσες άλλες.

Κατά τη μυθολογική παράδοση οι κάτοικοι αυτού του τόπου δημιουργούν τα πρώτα έργα για την αποξήρανση και διαχείριση των υδάτων της λίμνης, για τη λίμνη Κωπαΐδα. Κατά τη Μυκηναϊκή εποχή υλοποιήθηκε ένα μεγαλόπνοο σχέδιο αποξήρανσης της λίμνης, που ήταν εξαιρετικά σύνθετο. Τα τεχνικά έργα περιλάμβαναν τεχνητές λίμνες εν είδει ταμιευτήρων, όπου μπορούσαν να έχουν νερό σε περιόδους ξηρασίας. Παράλληλα, είχαν διαμορφωθεί αρκετά σημεία για τον έλεγχο και την αποτροπή υπερχείλισης, αφήνοντας κάθε φορά ελεγχόμενο όγκο νερού να εισρέει στη λίμνη».

Υδραυλικά έργα σε διάφορες περιοχές, όπως υδραγωγεία και αποχετευτικοί αγωγοί, είναι κοινά σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς και οι αρχαιολογικές και οι ιστορικές μαρτυρίες στοιχειοθετούν πως έργα αυτής της μορφής υπάρχουν και στην Ελλάδα. Οι λαϊκοί μύθοι, τονίζει ο κ. Χατζηαγγελάκης, επιμένουν πως ο κύριος υπεύθυνος για τη σχεδίαση και εκτέλεση μεγάλης κλίμακας αγροτικών υδραυλικών έργων είναι ο ημίθεος Ηρακλής. Ήδη, από την αρχαία εποχή, πολλοί συγγραφείς θεωρούν πως ο Ηρακλής είναι ένας δαιμόνιος υδραυλικός μηχανικός.

Ο θεός Αχελώος

Ο μύθος του αγώνα του ήρωα εναντίον του θεοποιημένου Αχελώου, του ποταμού με τον μεγαλύτερο υδάτινο όγκο στην Ελλάδα, που συνήθως απεικονίζεται στα αγγεία ως όφις-δράκων ή ταύρος, καθώς μεταμορφώνεται διαρκώς, αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα μυθοπλασίας. Οι μεταμορφώσεις αντιπροσωπεύουν τις συχνές μεταβολές της κοίτης του ποταμού και της ροής του, που συχνά αποκτά ορμή και καταστροφική μανία, αλλά τελικά ο θεός υποκύπτει στον ήρωα, που επιβραβεύεται και με μία σύζυγο, την πανέμορφη Δηϊάνειρα.

Ο Πηνειός, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος

Σύμφωνα με τους Διόδωρο (ΙV, 35.3) και Στράβωνα (Χ, 2.19) κατασκευές μεγάλων διαύλων, αρδευτικών φραγμάτων και συστήματος αγωγών, που περιορίζουν ασφυκτικά την καταστροφική δραστηριότητα του ποταμού, υλοποιούνται σε έναν ακόμη μεγάλο ποταμό, που απασχολεί σήμερα, δυστυχώς, αρνητικά την επικαιρότητα: Πρόκειται για τον Πηνειό στην περιοχή Τρικάλων – Λάρισας, για τις κατασκευές του οποίου είναι επίσης υπεύθυνος ο Ηρακλής (Διόδωρος Σικελιώτης, Στράβων).

Μια ιστορική αναφορά, αναφέρει ο αρχαιολόγος, σχετικά με τον Πηνειό και την συμπεριφορά του ποταμού που ξεκινά και υποδέχεται τα νερά της Πίνδου, διασχίζει τον θεσσαλικό κάμπο και εναποθέτει τα νερά του στο Αιγαίο δια των στενών των Τεμπών, καταγράφεται στην ελληνική αρχαιότητα από τον γνωστό γεωγράφο και ιστορικό Στράβωνα, ο οποίος γράφει : «…ο γαρ Πηνειός, δια μέσης ρέων, και πολλούς δεχόμενος ποταμούς, υπερεκχείται πολλάκις…». Από την πολύτιμη αυτή αναφορά του Στράβωνα πληροφορούμαστε για τη συμπεριφορά του Πηνειού και κυρίως την υπερχείλιση των νερών στον θεσσαλικό χώρο προκαλώντας πλημμυρικά φαινόμενα.

Ο Πηνειός στη μυθολογία ήταν γιος του Ωκεανού και της Τηθύος. Με τη Νύμφη Κρέουσα, γέννησε τον Υψέα και τη Στίλβη. Κόρες του Πηνειού ήταν και οι Νύμφες, Τρίκκη και Λάρισα, οι οποίες έδωσαν τα ονόματά τους στις ομώνυμες θεσσαλικές πόλεις. Σημαντικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κοντά στον Πηνειό και τους παραποτάμους του, ορισμένοι από τους οικισμούς αυτούς αναπτύχθηκαν στις μαγούλες, θέσεις όπου συνεχίζουν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της εποχής του χαλκού (3300 – 1100 π.Χ.) και μετατρέπονται στα ιστορικά χρόνια σε ισχυρές, οχυρωμένες πόλεις που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της θεσσαλικής πεδιάδας.

Η αρχαία Τρίκκη, η σημαντικότερη πόλη της τετράδας Εστιαιώτιδας, εκτεινόταν ανάμεσα στον ποταμό Ληθαίο και στον λόφο «Κάστρο». Η αρχαία πόλη που πήρε το όνομά της από τη νύμφη Τρίκκη, κόρης του Πηνειού ή κατ’ άλλους του Ασωπού ποταμού. Η θέση της πόλης είχε στρατηγική σημασία, καθώς ήταν κτισμένη στις υπώρειες των Χασίων και ασκούσε τον έλεγχο στις διαβάσεις από τη Θεσσαλία προς την Ήπειρο. Στον εμπροσθότυπο χάλκινων νομισμάτων της Τρίκκης απεικονίζεται η Νύμφη Τρίκκη σε κατατομή με μαζεμένα τα μαλλιά της σε κρωβύλο, φορώντας περίτεχνα ενώτια. Για να καταλήξει τονίζοντας:

«Από την περιοχή ακόμη του ορεινού όγκου του Λάκμου, από τις πηγές του ποταμού Πηνειού αναφέρονται αρχαίες πόλεις. Στην περιοχή της Καλαμπάκας, ένθεν κακείθεν του ποταμού υπήρχαν οι αρχαίες πόλεις Αιγίνειον και Φαλώρεια. Μετά την Τρίκκη, επί του Ληθαίου ποταμού, ακμάζουν οι ισχυρές πόλεις Πέλιννα, Φαρκαδών, Φαϋττός, Άτραξ, Λάρισα. Στη ΒΑ περιοχή της ΠΕ Καρδίτσας, ευρύτερα των Σοφάδων και του Παλαμά, αναπτύχθηκαν κοντά σε ποτάμια η Άρνη – το μετέπειτα Κιέριον -, οι Πειρασίες, η Φύλλος, το Φάκιον, το Λιμναίον κ.α.».

Αποστόλης Ζώης - ΑΠΕ-ΜΠΕ